Stowarzyszenie miłośników historii Międzyrzeca

Dzieje miasta (bibliografia)

Najstarsza wzmianka o Mi�dzyrzecu pochodzi z 1390 r., kiedy Abraham Chamiec otrzyma� od W�adys�awa Jagie��y za wiern� s�u�b� w�o�ci Mi�dzyrzec Sto�pno po�o�one w ówczesnym powiecie drohickim. Wówczas Mi�dzyrzec by� jeszcze wsi�. Nic bli�szego o tej darowi�nie nie wiadomo. Zdo�ano jedynie ustali�, �e Abraham Chamiec, którego pó�niejsi heraldycy ��cz� z rodem Jaksów-Gryfitów pochodzi� z Ma�opolski i pisa� si� ze wsi Rudno. Wyst�puje on te� jako �wiadek na dokumentach ma�opolskich. Nale�a� niew�tpliwie do tych rycerzy ma�opolskich, którzy po zawarciu Unii polsko-litewskiej otrzymali nadania na terenie ówczesnego Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego. W literaturze uchodzi za pierwszego w�a�ciciela Mi�dzyrzeca. O dalszych jego losach brak wiadomo�ci przez nast�pnych 40 lat. Kolejna wiadomo�� pochodzi bowiem z 1430 r. kiedy Witold Wielki ksi�� litewski mia� nada� dobra mi�dzyrzeckie Miko�ajowi Nassucie zwanym tak�e Szempart lub Silberk. Nie zdo�ano ustali�, czy Abraham Chamiec faktycznie obj�� dobra mi�dzyrzeckie, ani ewentualnie kiedy i w jakich okoliczno�ciach je utraci�.

Najstarsza znana wzmianka o istniej�cym ju� mie�cie w Mi�dzyrzecu pochodzi dopiero z 1477 r., kiedy dobra nale�a�y ju� do Jana Nassutowicza, syna Miko�aja. W tym roku Jan Nassutowicz wystawi� dokument fundacyjny w zwi�zku z budow� nowego ko�cio�ap.w. �w. Miko�aja w Mi�dzyrzecu "z powodu zestarza�o�ci ko�cio�a... od dawnych lat wzniesionego". Wynika z tego, �e w Mi�dzyrzecu ko�ció� katolicki musia� istnie� ju� od dawna, by� mo�e si�ga� móg� czasów Abrahama Chamca. Trudno przypu�ci�, by fundatorem ko�cio�a móg� by� ojciec Jana Miko�aj Nassuta, gdy� mi�dzy nadaniem dóbr mi�dzyrzeckich Miko�ajowi (1430), a fundacj� nowego ko�cio�a (1477) min�o zbyt ma�o czasu by mog�a zaistnie� konieczno�� budowy nowej �wi�tyni. Nale�y tak�e odrzuci� mo�liwo�� wysuwan� niekiedy w literaturze, by Jan by� za�o�ycielem miasta. Zazwyczaj w aktach zwi�zanych z zak�adaniem miast przewidywano tak�e uposa�enia ko�cio�a. Gdyby Jan wystawi� przed 1477 r. jaki� przywilej tego typu niew�tpliwie tam znalaz�yby si� postanowienia odno�nie uposa�enia ko�cio�a i nie by�oby potrzeby powtarzania ich w dokumencie wystawionym w 1477 r. Najwy�ej znalaz�aby si� wzmianka o zatwierdzeniu istniej�cego uposa�enia. St�d wydaje si� prawdopodobnym, �e ko�ció� powsta� przed Nassutowiczami, a za�o�enie miasta mog�o przypa�� na czasy Miko�aja lub nale�a�oby przesun�� je przed 1430 r.

Niew�tpliwie powstanie o�rodka miejskiego w Mi�dzyrzecu wi�za� mo�na z now� fal� kolonizacji mazowieckiej, kora dotar�a na Podlasie w czasie przej�ciowego panowania ksi��t mazowieckich, na tych terenach za czasów Jana I (od 1391 do pocz�tku XV w.) i za Boles�awa IV (1440-1443). Akcja intensywnego zagospodarowania ziem zachodniego Podlasia trwa�a nadal i po ponownym zaj�ciu ich przez Wielkie Ksi�stwo Litewskie. Przyjmuje si�, �e mazowieckie osadnictwo drobnoszlacheckie na Podlasiu pochodzi g�ównie z lat 1391-1444, przy czym w�a�nie w pasie ziem w rejonie �osic i Mi�dzyrzeca nast�pi�o w XV w. zetkni�cie si� dwóch elementów etnicznych posuwaj�cej si� od zachodu kolonizacji mazowieckiej i ruskiej od wschodu. Badacze zwracaj� tak�e uwag�, �e do roku 1446 wykszta�ci�a si� na Podlasiu sie� parafialna rzymsko-katolicka, po tej dacie nast�powa�o jej jedynie uzupe�nianie. Wydaje si�, �e w ramach tego procesu dosz�o zarówno do fundacji pierwszego ko�cio�a rzymsko-katolickiego w Mi�dzyrzecu, jak i do za�o�enia miasta. Oba te fakty mia�y zapewne miejsce w pierwszej po�owie XV w. Nap�ywowy element mazowiecki musia� w samym Mi�dzyrzecu pocz�tkowo mie� wyra�n� przewag�, skoro najpierw dosz�o do za�o�enia ko�cio�a rzymsko-katolickiego, a dopiero w 1564 r. erygowano cerkiew.

Trudno jeszcze odpowiedzie� na pytanie w jaki sposób dosz�o do za�o�enia miasta. Nie wykluczone, �e Miko�aj Nassutowicz czy ewentualnie jaki� wcze�niejszy w�a�ciciel uzyska� przywilej zezwalaj�cy na lokacj� we wsi Mi�dzyrzec miasta. O istnieniu jaki� wcze�niejszych przywilejów reguluj�cych sprawy prawno-ustrojowe i ekonomiczne miasta �wiadcz� pó�niejsze potwierdzenia z 1654 i 1672 r. wspominaj�ce stare zaginione przywileje i zezwalaj�ce na u�ywanie nadal przez Mi�dzyrzec prawa magdeburskiego. Niew�tpliwie w�a�nie który� z zaginionych przywilejów musia� zawiera� nadanie miastu prawa magdeburskiego. Jednym z pó�niejszych by� uzyskany w 1486 r. przez nowego w�a�ciciela miasta Jana Juriewicza Zabrzezi�skiego m�a Anny córki Jana Nassutowicza przywilej zezwalaj�cy na urz�dzanie jarmarków i targów. Niektórzy badacze w oparciu o niego b��dnie uznali dat� za�o�enia miasta na rok 1486.

W �wietle bowiem dotychczasowych opracowa� niestety nie wiele jeszcze mo�na powiedzie� o uk�adzie przestrzennym miasta i jego kolejnych zmianach. Miasto rozwin�o si� na lewym brzegu Krzny w pobli�u uj�cia Zny (Ma�ej Krzny), na osi szlaku ��cz�cego dwa starsze od Mi�dzyrzeca o�rodki miejskie �uków i Brze�� nad Bugiem. Wed�ug tradycji najstarsza siedziba w�a�cicieli Mi�dzyrzeca okre�lona w 1477 r. mianem "curia" mia�a znajdowa� si� na p�askowzgórzu w miejscu zwanym Zamczyskiem na lewym brzegu Krzny poni�ej uj�cia do niej Piszczki w pobli�u folwarku Zadwornego. Na wschód od niej rozwin�� si� o�rodek miejski, w XVI w. okre�lany mianem starego Miasta. O�rodkiem jego by� mniej wi�cej umiarowy prostokatny rynek przez który przechodzi� szlak brzesko-�ukowski. Stare Miasto posiada�o tak�e po��czenie dro�ne z �osicami i dalej z Drohiczynem. Pierwotny uk�ad sieci ulicznej, sposób kszta�towania bloków i zastosowany system podzia�u na parcele budowlane nie jest jeszcze ustalony. Na �rodku rynku wznosi� si� ratusz, siedziba w�adz miejskich zale�nych zreszt� w wysokim stopniu od w�a�cicieli miasta. Ko�ció� parafialny p.w. �w. Miko�aja wzniesiono na uboczu rynku, przy ulicy biegn�cej równolegle do jednej z pierzeii rynkowych. Bezpo�rednie po��czenie rynku z ko�cio�em zapewnia�o w�skie przej�cie przeznaczone jedynie dla ruchu pieszego. Usytuowanie ko�cio�a na skraju miasta i oddzielenie od rynku pasem zabudowy zdaje si� wskazywa� na zastosowanie schematu powszechnie wyst�puj�cego w uk�adach przestrzennnych �redniowiecznych o�rodków miejskich na ziemiach polskich. By�by to kolejny �lad wp�ywów urbanistycznych promieniuj�cych z zachodu na ziemie Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego. Warto zwróci� równie� uwag� na wzmiank� w inwentarzu ko�cio�a parafialnego z 1746 r., która podaje, �e ko�ció� jest murowany, krzy�ackiej struktury i roboty, z wierzchu nietynkowy, tylko w �rodku... Wskazuje ona niew�tpliwie, �e ko�ció� wzniesiony w 1477 r. by� ceglan� budowl� gotyck� w formie trójnawowej bazyliki. Jest to jeszcze jeden, dotychczas pomijany w literaturze przyk�ad stosowania na terenie Litwy architektury gotyckiej. W tej formie �wi�tynia przetrwa�a do po�aru w 1752 r.

We wschodniej pierzeji rynku wzniesiono cerkiew p.w. �w. Miko�aja biskupa, erygowan� w 1564 r. Stare Miasto mia�o charakter o�rodka otwartego. Pi�� bram miejskich wzniesionych z drzewa przy traktach wylotowych miasta nie posiada�o zapewnie charakteru obronnego, a wzorem innych licznych miast zw�aszcza prywatnych s�u�y� mia�y celom fiskalnym. Osadnictwa wiejskiego poprzedzaj�cego powstanie miasta doszukiwa�by si� nale�a�o zapewne wzd�u� szlaku mi�dzy ko�cio�em a najstarsz� siedzib� w�a�cicieli miasta. Czy i w jakim stopniu rozplanowanie miasta nawi�za�o do starszego uk�adu osadniczego dro�nego b�d� mog�y ustali� dalsze szczegó�owe studia.

W stosunkowo krótkim czasie dosz�o do wykszta�cenia si� w Mi�dzyrzecu drugiego cz�onu osadniczego okre�lanego mianem Nowego Miasta, które zaj�o tereny w rozlewiskach Krzny. Istnia�o ju� w XVI w., o czym �wiadczy wzmianka z 1546 r. Genez� jego ��czy� zapewne mo�na z przeniesieniem siedziby w�a�cicieli Mi�dzyrzeca na nowe, bardziej obronne miejsce po�o�one w pobli�u uj�cia Zny do Krzny. Na zachód od niej powsta�o przedmie�cie, którego centrum sta� si� Rynek Nowomiejski, przy którym w 1582 r. wzniesiono drewnian� cerkiew p.w. Piotra i Paw�a. Mi�dzy rynkiem a zamkiem wznosi� si� zespó� budynków szpitalnych z ko�cio�em Pi�ciu Braci M�czenników ufundowanym w 1617 r. Wizytacja biskupia z 1605 r. wspomina jeszcze o nowo zbudowanej kaplicy �w. Barbary i �w. Jakuba na Nowym Mie�cie. Lokalizacja tej nieistniej�cej budowli nie jest znana. Nowe Miasto w Mi�dzyrzecu okre�lane mianem przedmie�cia nigdy nie stanowi�o odr�bnego organizmu prawno-ustrojowego, a przeciwnie - mieszka�cy jego podlegali w�adzom miejskim rezyduj�cym w ratuszu staromiejskim. �wiadczy to, w wypadku Mi�dzyrzeca, �e nie zachodzi wypadek za�o�enia obok starszego o�rodka miejskiego odr�bnego organizmu miejskiego (Nowego Miasta) co by�o w prywatnych miastach na ziemiach polskich praktykowane powszechnie w dobie nowo�ytnej.

Spraw� dot�d s�abo poznan� jest problem lokalizacji w obr�bie Nowego Miasta dwu kolejnych rezydencji w�a�cicieli. Przekazy �ród�owe wskazuj�, �e druga siedziba le�a�a w wid�ach Zny i Krzny. W dokumencie fundacyjnym ko�cio�a szpitalnego z 1617 r. ówczesny w�a�ciciel dóbr mi�dzyrzeckich Gabriel T�czy�ski okre�li� je mianem fortalitium i nadmieni�, �e dla staro�ci tak ju� podupad�a, �e teren jej wcielony zosta� do uposa�enia ko�cio�a szpitalnego. Miejsce to zwane Zamczyskiem miejscowa ludno�� lokalizowa�a na ��kach nad rzek�. Z tych przekazów zdaje si� wynika�, �e by� to zapewne niewielki dwór obronny, mo�e w typie powszechnie wówczas stosowanej drewnianej wie�y mieszkalnej usytuowanej na sztucznym nasypie i zapewnie posiadaj�cej system obronny. Szczegó�y za�o�enia architektonicznego i obronnego wyja�ni� by mog�y jedynie badania archeoologiczne. Wydaje si� pewnym, �e w 1617 r. musia�a funkcjonowa� ju� trzecia z kolei rezydencja w�a�cicieli. Le�a�a ona na po�udniowy-zachód od zabudowy nowomiejskiej na wzniesieniu nad Zn�, gdzie w pó�niejszych okresach znajdowa�y si� tzw. stary i nowy pa�ac oraz budynki gospodarcze. Wiadomo�ci o istnieniu w tym rejonie wa�ów ziemnych zdaj� si� �wiadczy�, �e posiada�a ona równie� charakter obronny. Reprezentowa�a mo�e jaki� typ "palazzo in fortezza" upowszechniaj�cy si� w dobie renesansu na ziemiach polskich. Podobnie jak w dwu pierwszych wypadkach tak�e i wyja�nienie chronologii i programu architektonicznego trzeciej rezydencji b�dzie ewentualnie mo�liwe jedynie przy pomocy bada� wykopaliskowych. Jak wynika z powy�szych uwag w odniesieniu do Mi�dzyrzeca zarysowa� si� szeroki wachlarz problemów badawczych dotycz�cych zarówno pocz�tków tego o�rodka, dwu pierwszych wieków istnienia, jak i rozwoju przestrzennego.

W�dzki Andrzej, Problem genezy Mi�dzyrzeca Podlaskiego na tle procesów urbanizacyjnych na po�udniowo-zachodnim pograniczu Podlasia, [W:] Rocznik Mi�dzyrzecki, pod. red. Mariana Kowalskiego, Towarzystwo Przyjació� Nauk w Mi�dzyrzecu Podlaskim, Mi�dzyrzec Podlaski 1974 r., t. VI, s. 34-46.

W latach 30-tych XVII w. g�ówne ulice Mi�dzyrzeca: Brzeska, Drogicka, Lackori�ska, Lubelska i Blichowa, którymi (za wyjatkiem Lackori�skiej) przechodzi�y przez miasto trasy tranzytowe, otrzyma�y nawierzchnie brukowane. Nieco pó�niej wybrukowano rynek. Mówi o tym wydane w 1643 r. przez podstaro�ciego mi�dzyrzeckiego Wojciecha Lisieckiego, rozporz�dzenie wpisane do ksi�gi landwójtowskiej: "Wpiszanie pomiary na Brukowanie poddaniu w Rynku odmierzili�my Wed�ug Rozkazania Jegomoszczy Pana Podstaroscziego na kazdego tak mieszczanina jako tez y zidom po lokczy dziesiencz a oko�o kletek po lokczy pi�cz �eby kazdy od miedze do miedze kazdy wybrukowa� a szrodek powinni wszysczy gromad� wybrukowacz wszystek Rynek ...". To samo polecenie rozszerzone o obowi�zek naprawy bruków ulicznych zawiera�a znana instrukcja wydana w 1644 r. przez Jana Miko�aja Dani�owicza. W tek�cie instrukcji - zapewne pod wra�eniem niedawnego po�aru miasta, w czasie którego sp�on�a m.in. cerkiew �w. Miko�aja - szczególn� uwag� zwrócono na zabezpieczenie domostw przed po�arem. By�o to o tyle zrozumia�e, �e poza ko�cio�em parafialnym i szko�� ydowsk� (besmedr�) brak by�o w mie�cie budowli murowanych, a domy miejskie pokryte by�y s�om� "dekowan�" co najwy�ej w glinie. Budowl� drewnian� by� równie� stoj�cy na rynku staromiejskim ratusz zaopatrzony w spe�niaj�c� funkcj� wi�zienia wie��. Wobec tradycjonalizmu nakazuj�cemu lokowanie pewnych obiektów w tych samych miejscach i wzgl�dów komunikacyjnych ograniczaj�cych mo�liwo�ci lokalizacyjne do po�udniowo-zachodniej po�owy placu, mo�na przypuszcza�, �e rozmieszczenie ratusza i stoj�cych obok niego kramic nie rózni�o si� wiele od sytuacji przedstawionej na planie z 1795 r. Poza ratuszem, kletkami i budowlami sakralnymi archiwalia wymieniaj� ju� niewiele obiektów u�yteczno�ci publicznej: �a�ni�, dwa szpitale, szko�� parafialn� i karczmy - wszystko oczywi�cie drewniane.

Obraz miasta w 1 po�owie XVII w. uzupe�nia�y bramy miejskie usytuowane na ul. 22 Lipca ("przed P. Topczewskim"), Zawadkach, ul. Drohickiej i ul.Brzeskiej. Bramy te - jak si� zapewne s�usznie domy�la A. W�dzki - mia�y wy��cznie charakter fiskalny, brak bowiem danych o funkcjonowaniu w Mi�dzyrzecu jakiegokolwiek systemu fortyfikacji.

Po�owa XVII wieku przynios�a Rzeczpospolitej "potop" szwedzki i wojn� polsko-rosyjsk�. Ogromne zniszczenia dotkn�y równie� Podlasie. Wobec braku danych liczbowych trudno oszacowa� rozmiary strat poniesionych prze ludno�� Mi�dzyrzeca. Nik�e �lady niedawnych wydarze� odnajdujemy w wydanym w 1664 r. przez Izabel� Opali�sk� przywileju dla mieszczan mi�dzyrzeckich, w którym wspomniano o zniszczeniu miasta przez "Nieprzyjaciela Koronnego". Wzmianki w aktach burmistrzowskich �wiadcz� o pobycie w mie�cie oddzia�ów kozackich. Koniec 3 �w. XVII w. przyniós� kolejn� kl�sk� - w czasie po�aru w 1673 r. sp�on�o sto kilkadziesi�t domów, a wi�c wi�ksza cz�� zabudowa� miasta. W 1680 r. mia� miejsce kolejny po�ar Mi�dzyrzeca. Trudno oceni� jego rozmiary, poza lapidarn� wzmiank� przekazan� przez Pleszczy�skiego, brak jest bowiem innych informacji o tym wydarzeniu. Wiadomo tylko, �e po�ar obj�� tak�e Nowe Miasto i jeszcze kilka lat pó�niej - w 1688 r. - cerkiew �w. Piotra "dla ogorzelenia" by�a nieogrodzona. Mimo wszystkich kl�sk Mi�dzyrzec rozwija� si� szybko i wed�ug danych z 1699 r. liczy� ju� 229 dymów, a wi�c oko�o 1380 mieszka�ców. W stosunku do stanu z 1674 r. nast�pi� wi�c przyrost liczby ludno�ci o oko�o 30 %.

Oko�o 1715 r. wydarzy� si� bli�ej nieokre�lony po�ar w Mi�dzyrzecu - w ksi�dze miejskiej zanotowano, �e burmistrz je�dzi� do Mielnika z "conflagrantami", jednak �adnych bli�szych szczegó�ów na temat tego wydarzenia nie podano. W czasie nast�pnego po�aru w 1718 r. sp�on�a bo�nica wraz z zespo�em przyleg�ych budynków kahalnych. W tym�e samym roku El�bieta Sieniawska wyda�a przywilej zezwalaj�cy starozakonnym "Bu�nic�, Kierkut, Szpital, Jatk�, Wag� i Szko�� Ich na nowo erygowa� i wymurowa�". Kolejny po�ar w 1735 r. sta� si� pretekstem dla nowego w�a�ciciela dóbr ks. Augusta Czartoryskiego do podj�cia próby uporz�dkowania zabudowy Mi�dzyrzeca. 10 I 1736 r. Czartoryski wyda� rozporz�dzenie nakazuj�ce budowa� tylko wed�ug planów sporz�dzonych przez architekta. W 1739 r. zleci� "pomiarkowanie" i rozmieszczenie placów w mie�cie. W 1741 r. wyda� "universa�" reguluj�cy zasady zasiedlania pustych gruntów. W tym�e samym roku wykupi� cz�� pustych placów w mie�cie a cz�� nada� do zabudowania. W drugiej po�owie XVIII w. nowe formy uzyska�y równie� obie cerkwie unickie. W 1772-74 kosztem Augusta Czartoryskiego wzniesion� now�, murowan� ju� cerkiew �w. Piotra i Paw�a, a w latach 1782-1784, za czasów Adama Czartoryskiego, cerkiew �w. Miko�aja.

W 1761 r. przebudowano (b�d� te� wzniesiono na nowo) stoj�cy na rynku staromiejski ratusz - materia�y budowalne na ten cel ofiarowa� August Czartoryski. 24 X 1789 r. Adam Czartoryski wyda� przywilej dla kupców �ydowskich, w którym zobowi�za� si� do wystawienia za szko�� ydowsk� dwunastu murowanych kramnic. W 1790 r. z inicjatywy Czartoryskiego zbudowano na Nowym Mie�cie lazaret wojskowy. Poza lazaretem funkcjonowa�y w Mi�dzyrzecu jeszcze trzy szpitale chrze�cija�skie i szpital �ydowski. W 1788 r. zamieszkiwa�o w Mi�dzyrzecu 1813 osób, w tym na Starym Mie�cie 1606 osób (717 �ydów), na Nowym Mie�cie 207 osób (samych chrze�cijan).

Jeszcze za czasów El�biety Sieniawskiej (mi�dzy 1719 a 1733 rokiem), przy istniej�cym zapewne ju� pod koniec XVII w. drewnianym pa�acu, za�o�ony zosta� obszerny ogród w�oski. Urz�dzaniem ogrodu, zaliczonego przez autorów dokumentacji ewidencyjnej do "typu kwaterowych ogrodów szachownicowych otwartych o bogatym barokowym wystroju kwater ozdobnych", zajmowa� si� ogrodnik Sieniawskiej - Kendel. Omówiona powy�ej kompozycja ogrodów ulega�a przebudowie w latach 70-tych i 80-tych XVIII w. W pochodz�cym z 1788/9 r. opisie ogrodu mi�dzyrzeckiego wymieniono ju� "Dzik� Promenad�", du�y staw i "sadzawki 3 w kwadrat szlamowane, a wi�c elementy widoczne na niedatowanym planie zatytu�owanym "Planta ogrodów Mi�dzyrzeckich przez alfabet opisana". Wydaje si� to o tyle prawdopodobne, �e ogrody kszta�towane w duchu preromantycznego sentymentalizmu zak�adano w Polsce ju� od pocz�tku lat siedemdziesi�tych XVIII w., a ówcze�ni w�a�ciciele Mi�dzyrzeca Adam i Izabela z Flemingów Czartoryscy nale�eli do czo�owych propagatorów nowego smaku artystycznego.

Prze�om XVIII i XIX w. przyniós� Mi�dzyrzecowi krótkotrwa�� przynale�no�� do Galicji Zachodniej i zwi�zane z wprowadzeniem austriackich przepisów sanitarnych przeniesienie poza tereny zamieszka�e cmentarzy grzebalnych. Cmentarz chrze�cija�ski - wspólny dla katolików i unitów - urz�dzono w 1807 r. na gruncie darowanym prawdopodobnie przez ks. Konstantego Czartoryskiego. Usytuowano go na pó�nocny wschód od Starego Miasta, przy polnej drodze wiod�cej do Glinek przez Stare Pole, Hordowy Most i las zwany Dubicz do Ma� i Koszelik. Cmentarz o formie zbli�onej do kwadratu styka� si� z drog� naro�em wschodnim. Od bramy g�ównej bieg�a aleja wysadzana topolami, po której lewej (po�udniowo-zachodniej) stronie znajdowa�a si� cz�� katolicka cmentarza. Po prawej stronie chowano unitów. Na osi alei wzniesiono drewnian� kaplic� �w. Rocha, w 1839 r. zast�piono j�, zachowan� do dzi�, o�mioboczn� kaplic� murowan�. Ca�y cmentarz obwiedziony by� murem z kamienia przykrytym okapami z cegie�. Drugi z cmentarzy za�o�onych na pocz�tku XIX w. powsta� w 1810 r. - ju� za czasów Ksi�stwa Warszawskiego. W wyniku rozwoju miasta istniej�ce od XVI w. "mogi�ki �ydowskie" znalaz�y si� w obr�bie terenów zabudowanych. Z tego wzgl�du 5 IX 1810 r. ks. Konstanty Czartoryski za op�at� rocznego czynszu w wysoko�ci 20 z� nada� starozakonnym plac po�o�ony na po�udniowy wschód od traktu brzeskiego, mi�dzy mi�dzami Ignacego Tomaszewskiego i Marcina Ilczewskiego.

Pocz�tek XIX w. przyniós� pewne zmiany kompozycji za�o�enia pa�acowo-ogrodowego. Oko�o 1805 r. zlikwidowano pozosta�� na po�udnie i wschód od pa�acu cz�� dawnego ogrodu w�oskiego i wprowadzono w jego miejsce swobodn� kompozycj� ro�linno�ci. Jednocze�nie rozebrano stary drewniany pa�ac, buduj�c dok�adnie w tym samym miejscu murowany klasycystyczny pa�acyk zaprojektowany przez Christiana Piotra Aignera. Z dzia�alno�ci� Aignera ��czy� nale�y tak�e wzniesienie nowej klasycystycznej fasady ko�cio�a �w. Miko�aja.

Okres wojen napoleo�skich nie by� szcz�liwy dla Mi�dzyrzeca. W 1812 r. Moskale z�upili pa�ac ksi��cy, 20 maja tego� roku po�ar strawi� cz�� zabudowy Starego Miasta mi�dzy rynkiem i ko�cio�em �w. Miko�aja. Nowy po�ar o mniejszym ju� zasi�gu wydarzy� si� w 1814 r.

Pocz�tek XIX w., mimo pewnych niekorzystnych zjawisk zwi�zanych z przerwaniem tradycyjnych wi�zi handlowych, by� okresem dalszego rozwoju miasta. w 1810 r. w 432 domach mieszka�o w Mi�dzyrzecu 2686 osób.

W��czenie Mi�dzyrzeca do Królestwa Kongresowego przynios�o kolejne zmiany w uk�adzie urbanistycznym miasta. W 1819 r. zorganizowana przez Franciszka Ksawerego Christianiego Dyrekcja Generalna Dróg i Mostów rozpocz�a budow� traktu bitego z Warszawy do Brze�cia przez Siedlce, Mi�dzyrzec i Bia�� Podlask�. Na terenie Mi�dzyrzeca prace prowadzono w latach 1820-23. Zetkni�cie si� traktu warszawsko-brzeskiego ze star� drog� biegn�c� ulic� 22 Lipca nast�powa�o dopiero we wsi �abce. W wyniku przeprowadzenia traktu przez tereny folwarczne po po�udniowo-zachodniej stronie szosy znalaz� si� pas gruntu dworskiego o szeroko�ci 100-120 m. W 1823 r. podj�to decyzj� o budowie nowej stacji pocztowej w miejsce spalonego w 1822 r. budynku poczty. Wyjazdy z miasta zaopatrzono w rogatki.

22 V 1821 r. wydarzy� si� w Mi�dzyrzecu gro�ny po�ar, który strawi� najg�ciej zabudowane ulice miasta: Brzesk� i Szkoln�. Sp�on�o 81 domów �ydowskich, 9 katolickich i 3 stodo�y za miastem.

Na placu rynkowym funkcjonowa�y cztery studnie publiczne (m.in. przy kramnicach i przed odwachem wojskowym); dwie inne znajdowa�y si� na ul. Ko�cielnej i Chaussee. W mie�cie stacjonowa� pu�k u�anów, sztab brygady i sztab pu�ku. Kwatery i stajnie kawalerii znajdowa�y si� na Piszczance, wybrukowanej w zwi�zku z tym ju� przed 1823 r. Do 1827 r. wybrukowano wi�kszo�� ulic w Mi�dzyrzecu i cz�� rynku staromiejskiego. Ulice zaopatrzono w murowane rynsztoki, pokryte balami w miejscach zbiegów z innymi ulicami. W latach 1829-33 w mie�cie funkcjonowa�o 7 domów zajezdnych (6 �ydowskich i 1 chrze�cija�ski - Piotra Grabowskiego), garbarnia, kotlarnia, mydlarnia, wytwórnia kleju, murowan m�ynnica z m�ynem deptakiem, m�yn wodny Dawida i Arona Wajnbergów, hamernia Lejbka Mintza i zbudowana w 1823 r. byd�obójnia miejska.

Powstanie listopadowe przynios�o nowe zniszczenia miasta. W czasie epidemii cholery zmar�o 400 chrze�cijan i wielu �ydów. 23/24 V 1831 r. po�ar strawi� co najmniej 40 zabudowa�, wyrz�dzaj�c szkody szacowane na 94 164 z�. Sp�on�a po�udniowa cz�� Starego Miasta w rejonie ul. Szkolnej (Mydlarskiej), Komarówki i Lubelskiej - od rynku do mostu na Krznie. 5/17 V 1841 r. centrum Mi�dzyrzeca uleg�o ponownie po�arowi. Sp�on�o 81 domów mieszkalnych (w tym 39 murowanych) i 55 budynków gospodarczych o ��cznej warto�ci 194 300 z�.

W bloku po�o�onym mi�dzy ul. Jatkow� (Komarówk�) a Krzn� pewne zmiany zasz�y w zwi�zku z cz�ciow� regulacj� koryta rzecznego. Przed 1845 r. zasypano stary odcinek koryta od stawu do obecnej posesji ul. Jatkowa 8, pozostawiaj�c jedynie m�ynówk� i likwiduj�c w ten sposób wysp� widoczn� na planie z 1828 r.

17/29 VIII 1845 r. wydarzy� si� kolejny po�ar, który strawi� wi�ksz� cz�� zabudowy Starego i Nowego Miasta. Wed�ug sporz�dzonego 16/28 II 1846 r. wykazu spali�o si� 301 domów (w tym 147 murowanych) i szereg zabudowa� gospodarczych o ��cznej warto�ci 170 013 r.s. W sumie z 520 domów mieszkalnych pozosta�o jedynie 219, a wi�c 42 %.